تاریخچه
از قرن‌ها پیش گیاه کتان در مناطق مختلف جهان برای استفاده در صنعت پارچه بافی کشت می‌شده است؛ اما شروع استفاده از دانه کتان به عنوان یک ماده خوراکی و دارویی در هیچ یک از منابع(تا سال ۱۳۹۶) ثبت نشده است. گیاهان تیره کتان از نظر جغرافیایی دارای پراکندگی بسیار بالا در دنیا می‌باشند، و در حدود ۳۰۰ گونه از این در جهان یافت می‌شود؛ گونه اصیل کتان در ایران با نام علمی L.album شناخته شده و از نوع کتان‌های سفید می‌باشد.
مواد مغذی
دسته اول: کربوهیدرات
هر ۱۰۰ گرم دانه کتان حاوی ۲۸.۸۸ گرم کربوهیدرات بوده که شامل ۱.۵۵ گرم قند و ۲۷.۳ گرم فیبر می‌شود؛ همچنین۱۰۰ گرم از این ماده حاوی ۴۲.۱۶ گرم انواع چربی بوده که از ۳.۶۶ گرم چربی اشباع شده، ۷.۵۲ گرم چربی‌های تک اشباع نشده، ۲۸.۷۳ گرم چربی‌های چند اشباع نشده ۲۲.۸ گرم امگا ۳ و ۵.۹ گرم امگا ۶ تشکیل شده است.
فیبر
فیبر در واقع یک ماده مغذی برای بدن انسان محسوب نمی‌شود چرا که بدن انسان قادر به هضم و جذب آن نیست، به این دلیل آن را جزو مواد فاقد کالری محسوب می‌کنند. فیبر براساس مشخصات فیزیکی به دو دسته محلول در آب و غیر محلول در آب تقسیم شده که هر دو نوع تاثیر تقریبا مشابه‌ای را بر بدن انسان دارا هستند.
مهمترین کارکرد فیبر در دستگاه گوارش افزایش حجم به واسطه جذب آب و ایجاد احساس سیری زود هنگام به همراه کاهش جذب کربوهیدرات و چربی توسط بدن است.
دریافت میزان مشخص فیبر توسط بدن(برای هر فرد این میزان بین ۲۰ تا ۳۵ گرم متفاوت است.) باعث کاهش بیماری‌های دیابت نوع دوم( به علت جلوگیری از جذب سریع قند موجود در غذا و حفظ سطح قند خون در یک سطح نسبتا پایدار) بیماری‌های قلبی( کاهش جذب چربی‌های مضر در بدن) و سرطان روده و کولون( به علت جذب آب بالا و افزایش حجم زیاد غلظت مواد سمی خروجی از بدن را کاهش می‌دهد.) می‌شود.
لیگنان
لیگنان‌ها از مواد موجود در فیبر غیر محلول در آب موجود در دانه کتان محسوب می‌شوند. لیگنان‌ها گروهی از ترکیبات شیمیایی موجود در فیبر گیاهی محسوب شده و یکی از ترکیبات عمده خانواده فیتواستروژن‌ها هستند. این ترکیبات دارای عملکردی شبیه به هورمون استروژن هستند و همچنین خاصیت ضد اکسیداسیون بالایی برای مقابله با تولید رادیکال‌های آزاد را دارا می‌باشند.
به دلیل شباهت عملکرد لیگنان و هورمون استروژن و نقاط جذب و عملکرد شبیه به این هورمون و با توجه به خاصیت مقابله با رادیکال‌های آزاد در این ماده محققان بر این باورند این ماده می‌تواند در کاهش ابتلا به بیماری‌هایی چون سرطان سینه و تخم‌دان موثر باشد.
*اخطار
به دلیل شباهت عملکرد این ماده با استروژن در بدن انسان مصرف بیش از حد تخم کتان می‌تواند تاثیرات منفی در چرخه قاعدگی ایجاد کند.
*نکته
بذر کتان بیشترین میزان ثبت شده لیگنان در میان مواد غدایی خوراکی را داراست.
*اخطار
غذاهای حاوی فیبر بالا در افراد مبتلا به سندرم روده حساس(کولیت) ایجاد آسیب می‌کنند. بهتر است این افراد از دانه کتان در رژیم غذایی روزانه خود استفاده نکنند.
دسته دوم: چربی‌ها
چربی‌ها از نظر زنجیره‌ها و منابع چربی طبقه بندی می‌شوند. این زنجیره‌ها به شکل چربی‌های اشباع شده(mono unsatarated) چربی‌های تک اشباع نشده(polyunsaterated) و چربی‌های چند اشباع نشده تقسیم می‌شوند.
چربی‌های اشباع
پیوندهای کربنی در زنجیره چربی‌های اشباع ثابت است و به همین دلیل استعداد بالایی برای رسوب در دیواره رگ‌ها دارند؛ این چربی‌ها باعث افزایش کلسترول نامرغوب خون(LDL) می‌شوند. تامین بیش از ۱۰ درصد از انرژی روزانه به وسیله این چربی‌ها برای بیماری دیابت، بیماری‌های قلبی و عروقی و فشار خون مضر است. میزان چربی اشباع در دانه کتان بسیار پایین بوده و برای مصارف معمول روزانه ایجاد خطر نمی‌کند.
چربی‌های اشباع نشده
چربی‌های تک اشباع نشده مفیدترین چربی‌های خوراکی هستند؛ پیوندهای دوگانه بین اتم کربن و ساختار این چربی‌ها به گونه‌ای است که جلو اکسیداسیون چربی‌های اشباع در بدن را گرفته و از بدن در مقابل چربی‌های مضر(LDL) محافظت می‌کنند.
چربی‌های چند غیر اشباع نیز کارایی چربی‌های تک غیر اشباع را دارا هستند با این تفاوت که چنانچه مصرف آن‌ها زیاد باشد به چربی‌های مضر تبدیل می‌شوند.
امگا ۳ و امگا ۶
امگا ۳ و امگا ۶ از اسیدهای چرب ضروری محسوب شده که در ساختار برخی چربی‌های چند غیر اشباع یافت می‌شوند. استفاده از مواد غذایی دارای این چربی‌ها در رژیم غذایی روزانه بدلیل تولید نشدن آن در بدن انسان ضروری است.
سلول‌های چربی بدن فقط در قسمت‌های قابل مشاهده بدن ما تجمع نیافته و در تمامی بدن گسترده و وظایف مختلفی را در ایفا می‌کنند؛ برای مثال بافت مغز و سلول‌های عصبی یکی از انواع سلول‌های چربی محسوب می‌شوند. امگا ۳ و امگا ۶ برای سوخت و ساز روزانه بدن و حفظ سلامت بافت‌های چربی ضروری بدن مانند سلول‌های مغزی نقش حیاتی ایفا می‌کنند.
تحقیقات نشان داده‌اند دریافت روزانه ۲ الی ۳ میلی‌گرم امگا ۳ تاثیر مثبتی در درمان بیماری های عصبی مانند میگرن، استرس، تنش‌های عصبی و افسردگی دارد.
نکته:
میزان دریافت امگا ۶(امگا ۶ در انواع روغن‌های مخصوص سرخ کردن نظیر روغن ذرت و آفتاب گردان با میزان بالا یافت می‌شود.) در مواد غذایی روزانه مصرفی، در زندگی شهری بسیار بالاتر از میزان امگا ۳ دریافتی بوده و به علت استفاده بدن از آنزیم واحد برای تجزیه این اسیدهای چرب، عدم تعادل بین مصرف امگا ۳ و امگا ۶ برای بدن مشکل ساز شده و بدن توانایی استفاده از امگا ۳ را از دست می‌دهد. با توجه به نسبت وجود امگا ۳ به امگا ۶ در دانه کتان این دانه روغنی یکی از منابع ایجاد و حفظ تعادل بین این دو اسید چرب در بدن محسوب می‌شود.
