اصول تغذیه در بیماران مبتلا به دیابت
بیماری دیابت چیست؟
بیماری دیابت در اثر ناتوانی بدن در تولید انسولین یا کاهش یا عدم اثر انسولین در سوخت و ساز مواد قندی به وجود می‌آید. امروزه، دیابت یکی از مهمترین مشکلات بهداشتی- درمانی و اجتماعی- اقتصادی جهان محسوب می‌شود؛ به گونهای که بیش از ۱۵۰ میلیون نفر در دنیا مبتلا به این بیماری هستند. از آنجا که خود بیماران و خانواده‌های آنان عمده‌ترین نقش را در درمان دیابت به عهده دارند، کسب اطلاعات لازم درباره دیابت به شیوه‌های گوناگون آموزشی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. مبتلایان به دیابت باید یاد بگیرند که چگونه قند خون خود را کنترل کنند تا از عوارض حاد و مزمن بیماری پیشگیری نمایند و یا در صورت پیدایش این عوارض، به موقع به مراکز بهداشتی- درمانی مراجعه نمایند.
دیابت چیست و انواع آن کدام است؟
دیابت یا بیماری قند به علت ناتوانی بدن در تولید یا استفاده از انسولین پدید می‌آید. انسولین ماده‌ای است که در بدن توسط غده لوزالمعده تولید می‌شود و باعث می‌گردد تا قند خون یا به عبارتی مهمترین منبع انرژی بدن مورد استفاده قرار گیرد.
چگونه می‌توان دیابت خود را کنترل کرد؟
شما می‌توانید با برنامه غذایی درست، فعالیت بدنی منظم و نگهداری وزن در حد ایده‌آل، به کنترل مطلوب قند خون خود دست یابید.
نگهداری وزن در میزان طبیعی به کنترل چربی‌های خون و کاهش فشار خون نیز کمک می‌کند. تعدادی از مبتلایان به دیابت برای کنترل قند خون طبق نظر پزشک به مصرف قرص‌های خوراکی پایین آورنده قند خون یا انسولین نیاز دارند.
کنترل قند خون= فعالیت بدنی منظم+ برنامه غذایی درست
چگونه می‌توان به طور صحیح غذا مصرف کرد؟
استفاده از هرم مواد غذایی به شما کمک می‌کند تا برای تغذیه صحیح از غذاهای متنوع استفاده کنید. زمانی که غذاهای متنوع می‌خورید، ویتامین‌ها و مواد معدنی لازم نیز به بدنتان می رسد.
سعی کنید هر روز از هر گروه از مواد غذایی نام برده شده در هرم زیر استفاده نمایید.
۱. کربوهیدرات
مواد کربوهیدرات شامل انواع نان، غلات، حبوبات، انواع خمیرها یا سبزیجات است. در هر وعده غذایی باید از مواد کربوهیدرات استفاده کرد. ممکن است شنیده باشید که مبتلایان به دیابت نباید مواد کربوهیدرات بخورند ولی به خاطر داشته باشید که این توصیه دیگران را هرگز اجرا نکنید. خوردن مواد کربوهیدرات برای سلامت هر فرد لازم و ضروری است.
تعداد واحد کربوهیدرات بستگی به شرایط مختلف دارد:
میزان کالری مورد نیاز
برنامه درمانی دیابت
مصرف مواد کربوهیدرات سبب کسب انرژی، ویتامین‌ها، مواد معدنی و فیبر می‌شود. غلات کامل مفیدتر از بقیه غلات است زیرا باعث رساندن بیشتر مواد معدنی، ویتامین و فیبر به بدن می‌گردد.
فیبر موجود در غذاهای گیاهی که جزئی غیرقابل جذب است، به کارکرد درست روده‌ها و دستگاه گوارش کمک می‌کند.
یک واحد ماده کربوهیدرات شامل چه غذاهایی است؟
۱ واحد
یک برش یا ۳۰ گرم نان (سنگک، تافتون، بربری) یا ۳ عدد بیسکویت معمولی یا ۱ عدد سیب زمینی کوچک یا ۱/۳ لیوان برنج پخته یا ۱/۳ لیوان عدس پخته
۲ واحد
۲ برش نان یا ۱ عدد سیب زمینی پخته + ۱ عدد بلال (تقریباٌ ۱۵ سانتی متر)
۳ واحد
۱ عدد سیب زمینی آب پز + ۵ قاشق غذاخوری برنج پخته + برش نان
نکته
ممکن است فقط لازم باشد یکی از مواد فوق یا ۳ واحد ماده کربوهیدرات را مصرف کنید. اگر به خوردن بیش از یک نوع کربوهیدرات در هر وعده غذایی نیاز داشتید، از مواد دارای کربوهیدرات مختلف استفاده نمایید.
بهترین راه برای خرید، پخت و خوردن مواد کربوهیدرات چیست؟
- سعی کنید نان‌های حاوی غلات کامل (نان سنگک، نان جو و…) تهیه کنید.
- سعی کنید مواد کربوهیدرات پرچربی و سرخ شده مانند چیپس ذرت، چیپس سیب زمینی، شیرینی، بیسکویت و… را کمتر مصرف کنید.
- ماست و شیر کم چربی یا بدون چربی تهیه نمایید.
- به جای سس مایونز از خردل یا آب لیمو استفاده کنید.
- سعی کنید در انتخاب مواد غذایی، انواع بدون چربی یا کم چربی آن را مصرف کنید.
- به جای کره، روغن‌های حیوانی یا مارگارین از روغن مایع (ذرت، آفتاب گردان و…) استفاده کنید.
- سعی کنید تا حد امکان شیرینی، شکلات، ژله، آب نبات و کلیه مواد غذایی که از قندهای ساده تشکیل شده‌اند را مصرف نکنید.
۲. سبزیجات
مصرف سبزیجات برای تمامی افراد مفید است. سعی کنید هر روز از سبزیجات خام و پخته استفاده نمایید. مصرف سبزیجات باعث رساندن انواع ویتامین‌ها، مواد معدنی و فیبر به بدن شما می‌شود. البته انرژی تولید شده از مصرف سبزیجات بسیار اندک است.
تعداد واحد سبزیجاتی که باید در طول روز مصرف کنید به عوامل زیر بستگی دارد:
میزان انرژی روزانه مورد نیاز
غلظت قند خون
یک واحد از گروه سبزیجات شامل چیست؟
۱ واحد
۱ عدد هویج پخته یا یک سوم لیوان لوبیا سبز یا قارچ پخته
۲ واحد
۱عدد هویج پخته + ۱ کاسه (کوچک) سالاد یا ۱ عدد گوجه فرنگی متوسط
۳ واحد
نصف لیوان سبزیجات پخته یا خام خرد شده (گل کلم، ذرت و…) + ۱ عدد گوجه فرنگی متوسط + سه چهارم لیوان آب سبزی‌ها
نکته
ممکن است ۱ واحد یا بیشتر از سبزیجات مورد نیاز روزانه شما باشد. اگر روزانه بیش از ۱ واحد سبزیجات مورد نیاز است، سعی کنید از انواع مختلف سبزیجات استفاده نمایید.
بهترین راه برای خرید، پخت و خوردن سبزیجات چیست؟
- سعی کنید از سبزی‌های خام یا پخته، بدون چربی یا کم چربی مصرف نمایید. می‌توانید سبزیجات را بدون چربی نیز طبخ کنید.
- سعی کنید از سس سالاد بدون چربی یا کم چربی برای روی سالاد یا سبزیجات استفاده نمایید.
- از پیاز و سیر در غذاها استفاده کنید.
- به جای سس از آبغوره یا آب لیمو در سالاد استفاده کنید.
- در حین پخت به سبزیجات یک قطعه گوشت قرمز یا مرغ اضافه کنید.
- بهتر است سبزیجات را زمان کمی حرارت بدهید؛ یا سعی کنید آنها را در کمی آب جوش بجوشانید.
- اگر سبزی را بصورت سرخ کرده مصرف می‌کنید باید از روغن‌های مایع نظیر روغن زیتون، ذرت و یا آفتابگردان به مقدار بسیار کم استفاده نمایید.
- سعی کنید به سبزیجات پخته شده کره یا مارگارین اضافه نکنید.
- اگر نیاز به مصرف سس برای سالاد دارید، از ماست کم چربی و یا آب لیمو نیز می‌توانید جهت تهیه سس استفاده کنید.
۳. میوه‌ها
مصرف میوه‌ها برای همه افراد لازم و ضروری است. با مصرف میوه می‌توان انرژی، ویتامین‌ها (C,A)، مواد معدنی و فیبر را به بدن رساند. تعداد واحدهای میوه که در طول روز مصرف می کنید به عوامل زیر بستگی دارد:
میزان کالری مورد نیاز
غلظت قند خون
یک واحد از گروه میوه‌ها شامل چیست؟
۱ واحد
نصف لیوان آب پرتقال یا ۱ عدد سیب کوچک (یا هلو یا کیوی یا پرتقال) یا نصف
گریپ فروت یا ۲ قاشق غذا خوری کشمش
۲ واحد
نصف موز بزرگ (۵/۲۲ سانتی متر) + ۱ عدد و نصفی انجیر خشک یا یک و یک چهارم لیوان توت فرنگی
ممکن است به مصرف ۱ یا ۲ واحد میوه در طول روز نیاز داشته باشید. در صورتی که در طول روز بیش از ۱ واحد باید میوه بخورید، سعی کنید از انواع میوه‌ها استفاده نمایید.
چه نکاتی را هنگام مصرف میوه‌ها باید رعایت کرد؟
- سعی کنید میوه‌ها را بصورت خام مصرف کنید.
- میوه‌های خشک شده در واقع شکل تغلیظ شده هستند که حاوی مقادیر زیادی قند هستند، بنابراین باید به میزان اندکی مصرف شوند.
- انگور دارای قند زیادی است که اگر آن را به مقدار زیاد مصرف کنید، بر کنترل قند خون شما اثر می‌گذارد.
- در هنگام خرید سعی کنید میوه‌های کوچک تر انتخاب کنید.
- خوردن میوه‌ها بصورت کامل، بهتر از مصرف آب میوه‌ها است.
- سعی کنید در صورت مصرف آب میوه، از آب میوه صددرصد طبیعی و بدون شکر اضافه شده استفاده کنید.
- از دسرهای آماده که چربی و قند بالایی دارند استفاده نکنید.
- اگر علاقه زیاد به مصرف آب میوه دارید آنرا با افزودن آب رقیق نمایید و یا آب را به میوه له شده اضافه کنید و به خاطر داشته باشید که نباید به آن شکر اضافه نمایید.
- همچنین به منظور پیشگیری از یبوست و دیگر عوارض گوارشی سعی کنید تاحد امکان میوه‌ها را با پوست مصرف کنید.
۴. لبنیات
مصرف ماست و شیر بدون چربی و یا کم چربی برای سلامت همه افراد ضروری است. مصرف شیر و ماست سبب تولید انرژی و دریافت کلسیم، ویتامین A، پروتئین و سایر ویتامین‌ها و مواد معدنی می‌شود.
هر روز شیر بدون چربی یا کم چربی بنوشید و ماست کم چربی یا بدون چربی مصرف کنید.
تعداد واحد مصرفی از لبنیات به شرایط زیر بستگی دارد:
میزان انرژی روزانه مورد نیاز
غلظت قندخون
نکته
اگر باردار هستید یا به نوزاد خود شیر می‌دهید، روزانه ۴ الی ۵ واحد شیر و ماست مصرف کنید.
یک واحد لبنیات شامل چه غذاهایی است؟
۱ واحد
نصف لیوان شیر یا یک قوطی کبریت پنیر
۵. گوشت
غذاهای پروتئینی شامل گوشت قرمز، ماکیان (مرغ، بوقلمون و …)، ماهی، تخم مرغ و پنیر است.
هر روز مقدار کمی از این مواد را در برنامه روزانه بگنجانید.
مصرف روزانه پروتئین ها به ترمیم و ساخت بافت‌های بدن و عضلات کمک می‌کند و سبب تأمین ویتامین B۶ و B۱۲ و مواد معدنی (آهن و …) نیز می‌گردد.
تعداد واحدهای مورد نیاز از مواد پروتئینی به شرایط زیر بستگی دارد:
میزان انرژی مورد نیاز روزانه
غلظت قند خون
یک واحد گوشت و جانشین‌های آن شامل چه غذاهایی است؟
۱ واحد
۳۰ گرم گوشت قرمز، ماکیان یا ماهی پخته شده یا ۳۰ گرم پنیر بصورت زیر:
۱ عدد ران کوچک مرغ یا ۱ قوطی کبریت پنیر یا ۳۰ گرم ماهی تن نصف لیوان حبوبات پخته شده یا ۲۰ گرم سفیده تخم مرغ
بهترین راه برای خرید، پخت و مصرف غذاهای پروتئینی چیست؟
- سعی کنید کم چربی‌ترین گوشت را بخرید.
- پوست مرغ دارای چربی زیاد است؛ قبل از پخت پوست آن را کامل جدا کنید.
- سعی کنید که گوشت را بدون افزودن چربی طبخ کنید.
- به جای سرخ کردن تخم مرغ، آن را با پوست آب‌پز کنید.
- برای طعم بخشیدن بیشتر به این مواد از آبغوره، آب لیمو، سس گوجه فرنگی و … استفاده کنید.
- فرآورده‌های گوشتی نظیر سوسیس، کالباس و همبرگر دارای چربی زیادی هستند، بنابراین مصرف آنها را به حداقل برسانید.
- سعی کنید ماهی بیشتر مصرف کنید و به جای سرخ کردن ماهی، آن را بصورت آب پز، بخار پز و یا کبابی مصرف نمایید.
۷. روغن و چربی‌ها
همان‌طور که در هرم مواد غذایی مشاهده می‌کنید روغن و چربی‌ها در قله هرم قرار دارند. یعنی باید مصرف آنها را به حداقل رساند. بعضی از انواع چربی و روغن‌ها دارای چربی‌های اشباع و کلسترول هستند که برای سلامتی مضر است. مصرف این غذاها انرژی فراوانی در بدن شما تولید می‌کند؛ ولی مواد مغذی کمی به بدنتان می‌رساند. غذاهای پرچربی شامل کره، مارگارین، سس سالاد، روغن‌ها، مایونز، خامه، پنیرخامه‌ای، سرشیر، چیپس سیب زمینی و … می‌باشد.
یک واحد از روغن و چربی‌ها شامل چه غذاهایی است؟
۱ واحد
۱ قاشق مرباخوری روغن (آفتابگردان، ذرت، زیتون، سویا، پنبه دانه) یا ۱۰ عدد زیتون کوچک
۲ واحد
۱ قاشق مرباخوری مارگارین + ۲ قاشق مرباخوری تخمه کدو یا ۱۲ عدد بادام خشک، در هر وعده غذایی ممکن است ۲-۱ واحد از این مواد مورد نیاز باشد.
۸. قندها
همان‌طور که مشاهده می‌کنید مواد قندی (نوشابه، شربت، مربا، شکر و عسل، آب نبات، شکلات) نیز در راس هرم قرار دارند، بنابراین باید از این مواد به مقدار بسیار کم مصرف نمایید (تا حدامکان مصرف نکنید). این مواد سبب تولید انرژی در فرد می‌شود؛ اما هیچ ماده مغذی به بدن نمی‌رسانند. بعضی از مواد قندی مثل کیک، دسرها و انواع شیرینی‌ها حاوی مقدار زیادی چربی نیز می باشند. مصرف کمتر این مواد نیز به کاهش وزن کمک می‌کند و در کنترل قند خونتان نیز موثر است.
یک واحد مواد قندی شامل چه غذاهایی است؟
۱ واحد
۱ عدد شیرینی (۱ قطعه ۳ سانتی‌متر) یا ۱ قاشق مرباخوری شربت
چند نکته
لازم به ذکر است که مصرف مواد قندی باعث می‌شود قند خون به سرعت بالا رود.
سعی کنید روزانه از تمام گروه‌های مواد غذایی استفاده کنید.
سعی کنید غذاهای متنوع مصرف کنید تا مواد معدنی و ویتامین‌ها به مقدار کافی به بدنتان برسد.
به اندازه کافی کربوهیدرات، سبزیجات و ماست و شیر مصرف کنید.
روزانه از مواد پروتئینی نیز استفاده نمایید.
در هر وعده غذایی باید سعی کنید که حداقل از هر ۳ گروه غذایی مختلف استفاده نمایید؛ برای مثال ساندویچ تخم مرغ که در آن گوجه فرنگی، کاهو و جعفری استفاده شده باشد.
مواد غذایی که روزانه مصرف می‌کنید را به ۳ وعده اصلی و ۳ میان وعده تقسیم نمایید.
غذا خوردن منظم در تنظیم میزان قند خون اثر زیادی دارد به خصوص اگر قرص یا انسولین مصرف می‌کنید.
گنجاندن سبزیجات و میوه‌ها به مقدار کافی در غذای روزانه را فراموش نکنید.
به هنگام طبخ غذا از نمک کمتری استفاده کنید و سعی نمایید که پس از پخت، نمک به غذا اضافه نکنید.
از گیاهان معطر و ادویه‌های فاقد نمک برای طعم دادن به غذا استفاده کنید.
از غذاهای کنسرو شده که در طی فرآیندهای صنایع غذایی نمک به آنها افزوده می‌شود کمتر استفاده کنید.
مصرف هفتگی تخم مرغ را محدود کنید (حداکثر هفته‌ای ۲ بار)
به هنگام مصرف روغن، هیچ گاه روغن را در ظرف سرازیر نکنید.
سعی کنید وزن مطلوب خود را حفظ نمایید.
مغزهای گردو، بادام و … در گروه چربی‌ها قرار می‌گیرند و هر واحد آنها برابر ۲ قاشق غذاخوری است.
