انواع شیمی‌درمانی
بیش از ۱۰۰ نوع داروی ضد سرطان وجود دارد. پزشکان آن ۱۰۰+ دارو را در گروه‌های مختلف تقسیم می‌کنند. از شیمی‌درمانی برای درمان سرطان، یا جلوگیری از پخش شدن آن و یا کاهش علائم سرطان استفاده می‌شود. شیمی‌درمانی سلول‌های سرطانی را می‌کشد. در بعضی موارد تنها یک نوع شیمی‌درمانی مورد استفاده قرار می‌گیرد، اما اغلب بیش از یک نوع شیمی‌درمانی نیاز است. استفاده از انواع شیمی‌درمانی کمک می‌کند که به روش مختلف با سرطان مبارزه شود.
انتخاب میان انواع شیمی‌درمانی
انتخاب نوع و دوز شیمی‌درمانی به چیزهای بسیاری بستگی دارد. مانند:
- نوع سرطان
- جایی که اولین بار سرطان در آنجا مشاهده شده است
- شکل سلول‌های سرطانی زیر میکروسکوپ
- سرایت سرطان به دیگر بخش‌های بدن
- سن و سلامت عمومی بیمار
- نحوه عملکرد شیمی‌درمانی
تمام سلول‌های بدن به وسیله تقسیم‌شدن رشد می‌کنند و یا به این وسیله ترمیم می‌شوند. سرطان زمانی اتفاق می‌افتد که تقسیم سلولی از کنترل خارج‌شده و سلولها بیش از حد رشد کنند. این امر سبب تولید تومور می‌شود.
شیمی‌درمانی به سلول‌های در حال تقسیم حمله می‌کند. این به آن معناست که سلول‌های سرطانی بیش از سلول‌های سالم کشته می‌شوند. بعضی از انواع شیمی‌درمانی به ژن‌هایی که مسئول ترمیم و رشد سلول هستند، حمله می‌کنند. انواع دیگر شیمی‌درمانی مواد شیمیایی مورد نیاز برای تقسیم سلولی را مهار می‌کنند.
در بعضی از سلولها، تقسیمِ سلولی به‌صورت مداوم انجام می‌شود مانند سلول‌های مو و پوست. بنابراین، این سلولها توسط شیمی‌درمانی از بین می‌روند. به همین دلیل است که عوارضی مانند ریزش مو اتفاق می‌افتد. اما سلول‌های سالم پس از شیمی‌درمانی می‌توانند خود را بازسازی کنند.
چگونه انواع شیمی‌درمانی روی DNA و RNA سلول اثر می‌گذارند
شیمی‌درمانی روی مواد درون سلولها به نام DNA و RNA تأثیر می‌گذارد. DNA ، یا دی‌اکسیریبونوکلئیک اسید، یک ماده شیمیایی در سلول است که اطلاعات ژنتیکی را کنترل می‌کند. RNA یا اسید ریبونوکلئیک، نوع دیگری از اسید نوکلئیک است که در سلولها یافت می‌شود. RNA کمک می‌کند اطلاعات از DNA به پروتئین‌هایی که سلول ساخته، ارسال شوند. به این ترتیب DNA نحوه کار و رفتار یک سلول را کنترل می‌کند.
استفاده از داروهای ضد سرطان در انواع شیمی‌درمانی
همانند چاقو، لیزر و جریان الکتریکی که در جراحی مورد استفاده قرار می‌گیرند، در شیمی‌درمانی نیز از داروهای ضد سرطان استفاده می‌شود. اینکه این داروها چه نوع متفاوتی از سلول‌های سرطانی را از بین می‌برند یا از تقسیم آنها جلوگیری می‌کنند، بستگی به آن دارد که دارو جزو کدام دسته از داروهای ضد سرطان قرار گیرد. داروهایی که در یک دسته طبقه‌بندی می‌شوند به شیوه‌ای یکسان سلول‌های سرطانی را می‌کشند.
بسته به نوع سرطان و نوع داروی استفاده شده، انواع شیمی‌درمانی به روش‌های مختلف اعمال می‌شوند. داروها ممکن است به صورت خوراکی، تزریق درون ماهیچه‌ای، تزریق زیر پوست و یا تزریق وریدی به بیمار داده شوند. در موارد خاص داروهای شیمی‌درمانی ممکن است به مایع نخاعی تزریق شوند. همچنین ممکن است بیش از یک روش به صورت هم‌زمان اعمال شود. از هر روشی استفاده شود، نهایتاً داروهای شیمی‌درمانی از طریق خون به تمام نقاط بدن می‌رسند.
در میان تمام روش‌های ذکر شده، تزریق وریدی رایج‌ترین نوع مصرف داروهای شیمی‌درمانی است. چرا که در این روش داروها به بهترین شکل وارد جریان خون می‌شوند. روش خوراکی نیز نوع ساده مصرف داروهاست و به هیچ تجهیزات خاصی نیاز ندارد.
در شیمی‌درمانی به بیماران ممکن است یک یا چند داروی ضد سرطان داده شود. از آن‌جایی که عامل‌های شیمیایی مختلف، با شیوه‌های مختلف به سلول‌های سرطانی آسیب می‌رسانند، لذا ترکیب داروها می‌تواند بیشترین اثربخشی را داشته باشد. به این روش، شیمی‌درمانی ترکیبی یا مرکب می‌گویند.
در زیر چندین گروه اصلی (کلاس) از انواع شیمی‌درمانی بر اساس ساختار شیمیایی و نحوه عملکرد داروها بر روی سلول‌های سرطانی ذکر شده است:
عوامل آلکیله کننده (alkylating agent)
عامل‌های آلکیله‌کننده جزو اولین داروهای ضد سرطان بودند که امروزه نیز به‌طور گسترده از آنها استفاده می‌شود. عامل‌های آلکیله‌کننده مستقیم روی DNA عمل می‌کنند. آنها سبب ایجاد اتصال عرضی رشته‌های DNA، جفت شدن غیرطبیعی و یا شکستن رشته‌های DNA شده و از این طریق جلوی تقسیم سلولها را می‌گیرند. عوامل آلکیله‌کننده عموماً به عنوان فاز تعریف نشده چرخه سلول(cell cycle phase nonspecific) قلم‌داد می‌شوند. به این معنا که آنها سلولها را در فازهای مختلف چرخه سلولی می‌کشند. هرچند ممکن است عوامل آلکیله‌کننده برای تمام انواع سرطان مورد استفاده قرار گیرند؛ اما بیشترین اثربخشی آنها در درمان سرطان‌هایی‌ست که به آهستگی پیشرفت می‌کنند. این نوع از داروها روی سلول‌هایی که به سرعت رشد می‌کنند، تاثیر چندانی ندارد. نمونه‌ی این داروها کلرامبوسیل، سیکلوفسفامید، تیتوپاپا و بوسولفان هستند.
آنتى‌متابولیت‌ها (Antimetabolites)
آنتى‌متابولیت‌ها، مواد طبیعی در ساختمان مولکولی DNA را تغییر می‌دهند. به این وسیله عملکرد آنزیم‌های مورد نیاز سلول برای متابولیسم و ترکیب پروتئین را عوض می‌کنند. به عبارت دیگر آنتى‌متابولیت‌ها ، نقشِ موادغذایی که سلول برای رشد به آنها نیاز دارد را تقلید می‌کنند و سلولها را فریب می‌دهند. سلولها، آنها را به جای مواد غذایی مصرف می‌کنند و این امر نهایتاً باعث مرگ سلول می‌شود.
آنتى‌متابولیت‌ها چرخه سلولی خاص هستند. آنها در مرحله S تقسیم سلولی بسیار مؤثر هستند، زیرا در درجه اول بر روی سلول‌هایی عمل می‌کنند که برای تشکیل سلول‌های تازه، سنتز DNA دارند. سمیت‌های مرتبط با این داروها در سلول‌هایی مشاهده می‌شود، که به سرعت در حال رشد و تقسیم هستند. نمونه‌هایی از آنتى‌متابولیت‌ها شامل آنتاگونیست‌های پورین ، آنتاگونیست‌های پیریمیدین و آنتاگونیست‌های فولات است.
آلکالوئیدهای گیاهی
آلکالوئیدهای گیاهی عامل‌های ضد تومور هستند که از گیاهان تهیه می‌شوند. این داروها به طور خاص توانایی تقسیم سلول‌های سرطانی را مهار می‌کنند. اگر چه این داروها در طول چرخه‌های سلول عمل می‌کنند، بعضی از آنها در فاز S و M بیشترین تاثیر را دارد. همین امر سبب می‌شود آلکالوئیدهای گیاهی جزو داروهای چرخه خاص سلولی (cell cycle specific) محسوب شوند. نمونه‌هایی از آلکالوئیدهای گیاهی مورد استفاده در شیمی درمانی عبارتند از: اکتینومایسین D، دوکسوروبیسین و میتومایسین.
آنتی‌بیوتیک‌های ضد تومور
آنتی بیوتیک‌های ضد تومور به DNA سلول متصل می‌شوند و مانع سنتز RNA می‌شوند، از آن‌جایی که این عمل برای تولید پروتئین ضروری است، لذا با این روش جلوی رشد سلول گرفته می‌شود. آنتی‌بیوتیک‌های ضد تومور را نباید با آنتی‌بیوتیک‌هایی که برای درمان عفونت‌های باکتریایی مورد استفاده قرار می‌گیرند، اشتباه گرفت. آنتی‌بیوتیک‌های ضد تومور باعث گسستگی DNA شده و از تکثیر سلول جلوگیری می‌کنند. دوکسوروبیسین، میتوکسانترون و بلومایسین نمونه هایی از آنتی بیوتیک های ضد توموری هستند.
یکی از مهم‌ترین تصمیماتی که انکولوژیست (متخصص سرطان) باید بگیرد، تجویز مقدار صحیح داروهای ضد سرطان است. هرچند دوز بیشتر، به کشته شدن سلول های سرطانی بیشتری کمک می‌کند؛ اما عوارض جانبی را هم افزایش می‌دهد. از طرفی کاهش دوز دارو برای کم کردن عوارض، تاثیر دارو را کاهش می‌دهد. روش معمول این است که بیشترین دوزِ ممکن برای اثربخشی مورد استفاده قرار گیرد؛ حتی اگر این امر سبب عوارض جانبی موقتی شود.
