عوارض پرتودرمانی
از پرتودرمانی برای درمان انواع سرطان‌ها استفاده می‌شود. اما هم‌چون دیگر روش‌های درمان، دارای عوارض‌جانبی است. عوارض پرتودرمانی در هر فرد می‌تواند متفاوت باشد. این بستگی به نوع درمان، محل درمان، دوز پرتو و سلامت عمومی بیمار دارد.
چرا پرتودرمانی باعث عوارض جانبی می‌شود؟
از دوز بالای پرتودرمانی برای نابودی سلول‌های سرطانی استفاده می‌شود. عوارض جانبی ناشی از پرتودرمانی به دلیل آسیب دیدن سلول‌های سالم اطراف سرطان است. پیشرفت‌های انجام شده در پرتودرمانی، دقت آن را بالا برده و این سبب کاهش عوارض جانبی می‌شود.
بعضی از افراد ممکن است عوارض کمتری تجربه کنند و یا اصلاً دچار عوارض نشوند. در دیگر افراد ممکن است عوارض شدید باشند.
واکنش به پرتودرمانی معمولاً در هفته دوم و سوم پرتودرمانی آغاز می‌شود. همچنین ممکن است تا چند هفته پس از پرتودرمانی ادامه پیدا کند.
آیا راهی برای متوقف کردن عوارض‌جانبی وجود دارد؟
بله. تیم درمانی می‌تواند به بیمار در کنترل عوارض‌جانبی کمک کنند. جلوگیری از عوارض‌جانبی بخش مهمی از وظایف تیم درمان‌گر را تشکیل می‌دهد. به این عمل، مراقبت پشتیبانی کننده یا پالیاتیو می‌گویند.
عوارض‌جانبی بالقوه
پرتودرمانی یک درمانِ موضعی است. این به آن معناست که تنها ناحیه‌ای که تومور در آنجا قرار دارد مورد درمان قرار می‌گیرد. بنابراین، پرتودرمانی اگر در ناحیه پوست سر نباشد، موجب ریزش مو نمی‌شود.
عوارض‌جانبی پرتودرمانی عموما شامل:
مشکلات پوستی: برخی از افرادی که پرتودرمانی می‌کنند، ممکن است تجربه خشکی، خارش، گرم شدن یا پوسته پوسته شدن را داشته باشند. این عوارض بستگی به ناحیه‌ای دارد که پرتودرمانی در آنجا انجام می‌شود. مشکلات پوستی معمولا تا چند هفته بعد از پرتودرمانی بهبود می‌یابند، اما اگر مشکلات جدی باشند، پزشک نوع درمان را عوض خواهد کرد.
خستگی: منظور از خستگی، احساس خستگی در اکثر اوقات است. میزان سطح خستگی بیمار به برنامه درمانی بستگی دارد. برای مثال، پرتودرمانی هم‌زمان با شیمی‌درمانی، بیشتر باعث خستگی می‌شود.
عوارض‌جانبی بلند مدت: بیشتر علایم، پس از پایان درمان، از بین خواهند رفت. اما بعضی از آنها ممکن است ادامه پیدا کنند، یا بازگردند و حتی پیشرفت کنند. به این عوارض، عوارض بلند مدت می‌گویند. یک مثال برای عوارض‌جانبی پیشرفت کننده، سرطان‌های ثانویه است. سرطان ثانویه سرطان‌هایی هستند که به دلیل درمان سرطان اولیه اتفاق می‌افتند. ریسک این عوارض بلندمدت، بسیار کم است و محاسن پرتودرمانی بیش از خطرات آن است.
عوارض‌جانبی موضعی پرتودرمانی
بعضی از عوارض‌جانبی بستگی به نوع و محل پرتودرمانی دارد.
سر و گردن
اگر پرتو درمانی سر و گردن را هدف بگیر،د می‌تواند باعث عوارض‌جانبی زیر شود:
- خشکی دهان
- زخم‌های دهان و لثه
- مشکل در بلعیدن
- سفت شدن آرواره
- حالت تهوع
- ریزش مو
- نوعی ورم به نام لیمفیدما
- پوسیدگی دندان
سینه
پرتودرمانی در ناحیه سینه می‌تواند سبب این عوارض شود:
- مشکل در بلعیدن
- تنگی نفس
- درد در پستان یا نوک پستان
- سفت شدن کتف ها
- سرفه، تب و گرفتگی سینه که به آن پنومونییت (pneumonitis) می‌گویند. این حالت بین ۲ هفته تا ۶ ماه پس از درمان اتفاق می‌افتد.
- ورم بافت لیفی (Fibrosis)، که آسیب دائمی به ریه وارد می‌کند و در اثر پنومونییتی (pneumonitis) که درمان نشده، ایجاد می‌شود. متخصص پرتودرمانی روش‌هایی را می‌دانند که خطر ورم بافت لیفی را کاهش دهند.
شکم و معده
- تهوع و استفراغ
- اسهال
این علائم معمولاً پس از پایان درمان از بین می‌روند. پزشک ممکن است برای کنترل این علائم داروهای جداگانه‌ای تجویز کند.
لگن
- اسهال
- خونریزی مقعد
- بی اختیاری در کنترل ادرار
- سوزش مثانه
همچنین علائم در مردان و زنان ممکن است متفاوت باشد.
بعضی از عوارض جانبی مخصوص آقایان:
- مشکلات جنسی مانند عدم نعوظ
- کاهش تعداد اسپرم و کاهش فعالیت آنها. این مشکل زمانی که پرتودرمانی روی پروستات انجام شود به وجود می‌آید.
عوارض جانبی مختص خانم‌ها:
- تغییر در قاعدگی
- علائم یائسگی مانند: خارش، سوزش و خشکی واژن
- ناباروری
بازگشت پرتوافشانی (Radiation recall)
بازگشت پرتوافشانی یک راش پوستی و شبیه به آفتاب سوختگی است. این یکی از عوارض نادر بشمار می‌آید و زمانی اتفاق می‌افتد که نوع خاصی از شیمی‌درمانی فورا بعد از پرتودرمانی انجام شود.
راش‌ها در نواحی که پرتودرمانی در آنجا صورت گرفته نمایان می‌شوند. علایم آن مانند قرمزی، زخم شدن، تاول و پوسته شدن است.
معمولاً علایم چند روز یا چند هفته پس از شروع درمان، ظاهر می‌شوند. اما ممکن است تا سال‌ها بعد نیز رخ دهند. پزشکان از دارویی به نام کورتیکواسترویید برای درمان این عارضه استفاده می‌کنند. برای ادامه درمان، به ندرت لازم است تا منتظر بهبود علایم ماند.
مقابله با عوارض جانبی
تجربه هر کس در مورد درمان سرطان متفاوت است. قبل از درمان، تیم مراقبت‌های بهداشتی باید عوارض جانبی را توضیح دهند.
بهتر است بیمار در طول درمان و هنگام ظاهر شدن یا بدتر شدن عوارض جانبی با تیم درمانی مشورت کند. این موضوع به تیم درمانی امکان می‌دهد گزینه‌های درمانی خود را ارائه دهند.
